بیوفیدبک چیست؟
بیوفیدبک دستگاهی است که مراجع را قادر می سازد از علایم زیستی که در حالت معمول نسبت به آنها آگاهی ندارد، اطلاع پیدا کند و در راستای هدف خود تغییراتی در آنها بوجود آورد. در تکنیک هایی همچون یوگا، مدیتیشن و ریلکسیشن نیز هدف همین است با این تفاوت که در بیوفیدبک، فرد از طریق حسگرهایی که به بدن وی نصب گردیده است قادر خواهد بود تا با دقت بالا از وضعیت بدنی خود مطلع گردد. با توجه به اینکه هدف ما اطلاع پیدا کردن از وضعیت کدام ارگان است، نوع حسگر و نوع بیوفیدبک متفاوت خواهد بود. از طریق بیوفیدبک ما قادر خواهیم بود از امواج مغزی، تغییر پذیری ضربان قلب، نرخ تنفس، میزان فعالیت عضله، میزان تعریق و درجه حرارت بدن مطلع شویم. در بیوفیدبک، برای سنجش امواج مغزی سنسورها بر روی سر، سنجش تغییر پذیری ضربان قلب سنسورها بر روی قفسه سینه و یا انگشت دست، سنجش نرخ تنفس سنسورها بر روی شکم و قفسه سینه، سنجش تعریق و درجه حرارت بدن سنسورها بر روی انگشت دست چسبانده می شود.
مزایای بیوفیدبک بر دیگر روش های درمانی چیست؟
ایده آل ترین روش های درمانی آن هایی هستند که در آن ها خود مراجع، عامل درمان است که یکی از این روش ها، درمان با بیوفیدبک است. در درمان دارویی یا درمان های روانشناختی مراجعان خود را وابسته به درمان می دانند و به دنبال روش های جدیدی همچون درمان با بیوفیدبک هستند که بتوانند با به کار گیری آن، علایم و مشکلات روانشناختی خود را برطرف نمایند. برخی از تکنیک ها و روش های درمانی رایج مانند ریلکسیشن، یوگا و مدیتیشن بر این امر تاکید دارند اما در این فرآیند مشکلی وجود دارد و آن این است که بعضی از مراجعان توانایی یادگیری مناسبی ندارند و با توضیحات شفاهی نمی توانند دستورالعمل های درمانی و تکنیک ها را بدرستی انجام دهند. برای مثال روانشناس به مراجع، ریلکسیشن و یا تنفس دیافراگمی و عمیق را آموزش می دهد اما مراجع از طریق این توضیحات شفاهی قادر به یادگیری کامل نیست و در نتیجه پاسخ مناسبی از درمان نمی گیرد. مثالی دیگر از این تکنیک ها، یوگا و مدیتیشن است. در واقع این درمان ها به منظور خودکفا کردن مراجع در کنترل علایم خود طراحی شده اند ولی این امر در برخی از موارد میسر نمی‌شود. در حالی که این مشکل در درمان با بیوفیدبک حل شده است و مراجع می تواند با آگاهی از علایم زیستی خود، متناسب با موقعیت و هدف خود، در کنترل علایمش خودکفا شود.
چه اختلال هایی توسط بیوفیدبک بهبود می یابند؟
اختلالات روان تنی، اختلالات اضطرابی و اختلالات نورولوژیک، بیماری هایی هستند که توسط بیوفیدبک هدف قرار می گیرند. بیوفیدبک در اختلال های روان تنی نظیر فشارخون بالا، سندرم روده تحریک پذیر باعث بهبودی علایم بیماران شده است. EEG بیوفیدبک (نوروفیدبک) نیز در اختلال نقص توجه و بیش فعالی و اختلال های اضطرابی موثر است. بیوفیدبک در طیف وسیعی از اختلالات کاربرد دارد ولی در اختلال های ذکر شده کاربرد بیشتری دارد. در ادامه به کاربردهای بیشتری از بیوفیدبک در زمینه های مختلف می پردازیم.
درمان اختلالات روان تنی با بیوفیدبک
اختلالات روان تنی به بیماری هایی اطلاق می شود که در آنها شرایط روانشناختی همچون اضطراب، منشأ بیماری جسمی فرد است. اضطراب در سطح بهینه باعث افزایش عملکرد می شود و یک فرآیند نرمال در حین خطر تلقی می گردد که باعث حفظ بقای ما می شود. در اختلالات اضطرابی، فرد دچار سطح بالا و نابهنجار اضطراب است که نه تنها باعث بهبود عملکرد نمی شود بلکه باعث اختلال در عملکرد وی می گردد. نگرانی مفرط باعث می شود که سیستم اعصاب خود مختار فرد دائماً فعال باشد و وی علائمی نظیر تپش قلب، تنفس سریع، گرفتگی عضلات و تعریق را تجربه کند. این فعالیت بیش از حد بدن باعث ضعف و خستگی، اختلال در توجه و تمرکز و مشکلات دیگر می شود. سیستم اعصاب خودمختار وظیفه آماده سازی بدن برای مقابله با خطر را به عهده دارد ولی در مراجعان اضطرابی هیچگونه خطر خارجی وجود ندارد و مراجعان در پاسخ به فکر اضطراب زایی که دارند بدن خود را برای مدت زیادی برانگیخته نگه می دارند.
برانگیختگی بدن برای مدت طولانی، باعث آسیب به برخی از ارگان های درونی بدن نیز می شود و باعث اختلالات روان تنی همچون میگرن، سندرم روده تحریک پذیر و فشار خون بالا می شود. برای این اختلالات که در نتیجه عدم تعادل و بدکاری سیستم اعصاب خودمختار بوجود آمده اند، بهترین درمان برگرداندن سیستم اعصاب خودمختار به حالت متعادل خود است. تمامی درمان ها سعی بر بهنجار سازی عملکرد این سیستم دارند. در این زمینه درمان میگرن با بیوفیدبک و نیز دیگر اختلالات روان تنی، روش ایده آلی خواهد بود.
برای اینکه بتوانیم تغییراتی را با اراده خودمان در سیستم اعصاب خودمختارمان بوجود آوریم کار سختی پیش رو داریم. ما نیاز به راهی برای ورود به سیستم اعصاب خودمختار بدن خود داریم. یکی از راههایی که از دانش باستان به ما رسیده است اثرگذاری بر روی سیستم اعصاب خودمختار از طریق سیستم تنفسی است. وقتی که ما در قالب خاصی تنفس می کنیم می توانیم بر روی عملکرد قلب مان اثر بگذاریم. از آنجا که قلب ما از طریق اعصاب مغزی کنترل می شود می توانیم بصورت معکوس بر روی نواحی مغزی مرتبط با اضطراب اثر بگذاریم. تنفس یک روش موفق در طی سال های متمادی بوده است و روانشناسان نیز در کلینیک های روانشناسی به مراجعان خود آنرا آموزش می دهند. بیوفیدبک این امکان را فراهم می کند که ما با دقت، آموزش نحوه تنفس را برای فرد فراهم نماییم. انواع دیگر بیوفیدبک نیز هدف شان متعادل کردن سیستم اعصاب خودمختار است.
درمان اضطراب با بیوفیدبک
در دانش آموزان نیز غلبه بر اضطراب امتحان باعث بهبود عملکرد تحصیلی می‌شود. برای مثال شاید افرادی را دیده باشید که در مدرسه جزء دانش آموزان زرنگ و باهوش بوده اند ولی در کنکور یک رتبه خیلی بد را بدست آورده اند. عملاً این افراد دچار اختلال اضطرابی نیستند چرا که در اکثر مواقع وضعیت خوبی دارند اما در زمان امتحان وضعیت شان مناسب نیست. عملاً اضطراب زیاد آنها باعث می شود که عملکرد توجه و یا حافظه شان مختل گردد و درنتیجه در امتحانات خود موفق نباشند. بیوفیدبک قادر است که به این دسته از دانش آموزان و دانشجویان که دچار اضطراب شدید امتحان هستند کمک کند.
درمان اختلالات کف لگن با بیوفیدبک
درمان بی اختیاری ادرار با بیوفیدبک در حال حاضر شاخص ترین حوزه کاربرد آن است. شواهد علمی زیادی وجود دارد که EMG بیوفیدبک باعث بهبود اختلال بی اختیاری ادراری می شود. با استفاده از حسگرهای وصل شده بر روی پوست، مراجع مبتلا به بی اختیاری ادرار قادر خواهد بود از شرایط عضلات خود اطلاع پیدا کند و با این آگاهی بتواند عضلات موردنظر را تحت کنترل خود درآورده و در جهت تقویت آنها اقدام کند. همچنین در درمان واژینیموس با بیوفیدبک، مراجع می تواند عضلات منقبض را شناسایی کرده و آنها را به حالت آرام و ریلکس درآورد.
کاربرد بیوفیدبک در ورزش
یکی از کاربردهای قابل توجه بیوفیدبک استفاده از آن برای ارتقاء عملکرد ورزشکاران است. یکی از دغدغه های اصلی ورزشکاران داشتن عملکرد بهینه در زمان مسابقات است خیلی از ورزشکاران علی رغم اینکه در زمان رکوردگیری و آمادگی قبل از مسابقات عملکرد خوب و قابل قبول دارند اما در حین مسابقه نمی توانند وضعیت مطلوبی داشته باشند. همچنین برخی از ورزشکاران از طریق به کارگیری بیوفیدبک، بخشی را که باید عملکرد خوبی در حین مسابقات داشته باشد را تقویت می کنند. برای مثال اگر برای تیراندازی داشتن تمرکز بر روی یک هدف برای مدت زمان طولانی مهم است بیوفیدبک می تواند به ورزشکار کمک کند تا عملکرد خود را در این زمینه ارتقاء دهد. یکی از اصلی ترین آمادگی های قبل از هر مسابقه و در حین آن داشتن تمدد اعصاب و به حداقل رساندن اضطراب است. بیوفیدبک در هر دو مورد قابلیت ویژه ای دارد و می تواند به ورزشکاران کمک کند.
بیوفیدبک در بیمارستان دل ارام
برای اولین بار در سال ۱۳۹۰ بیوفیدبک در بیمارستان دل ارام به منظور رفع مشکل بی اختیاری ادراری مورد استفاده قرار گرفت. بعد از آن دربیمارستان دل آرام، برای درمان مشکلات اضطرابی از آن استفاده شد و درحال حاضر در کلینیک نوجوان و بلوغ، کلینیک اختلالات خلقی و نیز کلینیک اختلالات جنسی و بی اختیاری آتیه از بیوفیدبک استفاده می شود. بعد از ویزیت مراجع در کمیسیون تشخیص در صورتی که مراجع به یکی از کلینیک های فوق ارجاع شود کاندیدای مناسبی برای درمان بیوفیدبک محسوب می گردد. با توجه به اینکه مراجع در کدام کلینیک پذیرش شده است نوع بیوفیدبکی که برای وی استفاده می شود متفاوت است.
در بیمارستان دل آرام پس از ارزیابی توسط مدیر بخش، جلسات بیوفیدبک برای مراجع تنظیم می شود. برای اینکه میزان بدکاری در سیستم اعصاب خودمختار تعیین شود، در جلسه اول از مراجع آزمون ارزیابی پاسخ به استرس (stress response evaluation) گرفته می شود. برای تشخیص میزان بدکاری سیستم اعصاب خودمختار مراجع از طریق این دستگاه در طی ۸ مرحله مورد ارزیابی قرار می گیرد. در طی سه مرحله مراجع در معرض محرک استرس زا قرار می گیرد و پاسخ بدن به استرس سنجیده می شود. این آزمون در انتهای درمان مجدد از مراجع گرفته می شود و امکان مقایسه شرایط قبل و بعد از درمان مراجع را فراهم می کند. برای مراجعان بیوفیدبک در کلینیک اضطراب، وسواس و درد از دو روش الکترومایوگرافی (EMG) بیوفیدبک و بیوفیدبک تغییر پذیری ضربان قلب (HRV) استفاده می شود. از طریق EMG بیوفیدبک به مراجع آموزش داده می شود عضله ای که دارای تنیدگی و انقباض بالا است را شناسایی نماید و سپس آنرا در حالت استراحت نگه دارد. کاهش تنیدگی عضله باعث می شود که مراجع احساس بهتری داشته باشد. این تکنیک جایگزین مناسبی برای تمرین ریلکسیشن و یا همان تن آرامی است.
HRV بیوفیدبک نوع غالب بیوفیدبک برای جلسات بیوفیدبک در کلینیک اضطراب، وسواس و درد بیمارستان دل آرام است. در جلسه اول ابتدا نرخ تنفسی که برای تمرین برای مراجع مناسب است برآورد می شود و سپس در طی جلسات آتی این نرخ تنفسی در طی هر جلسه و فواصل بین هر جلسه در منزل تمرین می شود. فرض اساسی HRV بیوفیدبک این است که نفس کشیدن در یک نرخ تنفسی خاص باعث اثرگذاری بر روی کنترل اعصاب قلب می شود. بصورت شاخص HRV بیوفیدبک باعث اثرگذاری بر روی عصب واگ می شود. عصب واگ دهمین عصب و بزرگترین عصب مغزی است که به ارگان های درونی بدن مثل سیستم گوارش و قلب عصب رسانی می کند. فعال شدن عصب واگ زمانی اتفاق می افتد که شما در حال استراحت است و نیاز دارید که بدن خود را آرام نمایید. در زمان اضطراب و برانگیختگی، فعالیت این عصب بازداری می شود و شما حالتهای ناخوشایندی نظیر افزایش ضربان قلب، مشکل گوارشی و موارد دیگری را تجربه خواهید کرد. بنابراین از طریق HRV بیوفیدبک قادر خواهید بود فعالیت عصب واگ را افزایش داده و حالت های آرمیدگی را در بدن خود غالب نمایید.
در کلینیک اختلالات جنسی و بی اختیاری از EMG بیوفیدبک برای آموزش بهینه عضلات کف لگن استفاده می شود. بیوفیدبک در این کلینیک برای دو اختلال بی اختیاری ادراری و واژینیسموس کاربرد دارد. در طی EMG بیوفیدبک الکترودها بر روی سطح پوست چسبانده می شوند و میزان انقباض عضله به مراجع اطلاع داده می شود. از طریق آگاه سازی از وضعیت عضله و ارائه تمرینات مناسب، مراجعی که مبتلا به بی اختیاری ادراری است خواهد توانست عضلات کف لگن را تقویت کند و میزان انقباض در این عضلات را افزایش دهد و مراجع مبتلا به واژینیسموس قادر خواهد بود عضلاتی که دارای انقباض زیاد هستند را آرام ساخته و شرایط نرمالی را در آن نواحی ایجاد نماید.
در سنین نوجوانی به دلیل تغییراتی که در شرایط فیزیکی و محیط اجتماعی نوجوانان روی می دهد گاهی اوقات سطوح اضطراب از وضعیت مطلوب بالاتر رفته و باعث اختلال در عملکرد می گردد. در کلینیک نوجوان و بلوغ درمانگران این نوع از اضطراب را هدف قرار می دهند.
چرا بیمارستان دل آرام ؟
بیمارستان دل آرام پیشگام در زمینه استفاده از بیوفیدبک در زمینه اختلال بی اختیاری ادرار و اضطراب در ایران است. علاوه بر این، بیمارستان دل آرام سینا از بیوفیدبک در اختلالات گوناگون همچون اختلالات اضطرابی، اختلالات روان تنی و اختلالات جنسی نیز بهره می گیرد. قابل ذکر است که بیمارستان دل آرام سینا اولین مرکز در ایران است که از دستگاه بیوفیدبک برای ارتقاء عملکرد تیم ملی تیراندازی و تیم ملی شطرنج استفاده کرده است. همچنین بیمارستان دل آرام اخیراً در پژوهشی مشترک با مرکز قلب تهران به دنبال بررسی اثرات بیوفیدبک بر بیماران مبتلا به فشار خون بالا است.
بنابراین بیمارستان دل آرام تلاش دارد با به کارگیری تجربیات حاصل از چندین سال درمان و کاربرد عملی بیوفیدبک در اختلالات گوناگون، در کنار پژوهش های علمی به روز که توسط بخش پژوهش بیمارستان انجام می گیرد، خدمات بیوفیدبک را با پشتوانه ای علمی و تجربی و نیز بالاترین کیفیت به مراجعان خود ارائه دهد. همچنین بیمارستان دل آرام با بهره گیری از روانشناسان سلامت در این حیطه سعی می کند با استفاده از دانش تخصصی آنها، خدماتی با کیفیت بالا را در تمامی حیطه ها به ویژه خدمات بیوفیدبک، در اختیار مراجعان خود قرار دهد